Interrex

Osoba zastępująca w Rzeczypospolitej króla w okresie bezkrólewia. Po raz pierwszy powołano interreksa w bezkrólewiu po śmierci króla Zygmunta Augusta w 1572 r. W obliczu zagrożeń wynikających z braku króla, jako głowy państwa, w szczególności dotyczących utrzymania jego integralności i trwałości, powstało przekonanie o konieczności stworzenia systemu instytucji państwa, w tym również naczelnych i w zasadzie centralnych, które na trwałe obowiązywałyby i działałyby w Rzeczypospolitej w okresie braku władzy zwierzchniej. Wyrażało się to także w potrzebie ustanowienia, czy też bardziej nadania osobie bądź urzędowi szczególnych uprawnień na czas bezkrólewia, pozwalających na wypełnianie zadań, związanych z organizacją przebiegu bezkrólewia, jak też wykonywania funkcji o szczególnym znaczeniu, działającej tylko w bezkrólewiu i właściwej dla tej jedynie sytuacji, która stałaby się instytucją ustrojową i polityczną, pełniącą podczas tego okresu funkcje organu Rzeczypospolitej.

Za najważniejszy organ działający w bezkrólewiu uznano jednak przede wszystkim Sejm Rzeczypospolitej, który skupiając przedstawicieli terytoriów oraz dygnitarzy Rzeczypospolitej, zwołany w tym okresie, stanowiąc rezultat inicjatywy poniekąd oddolnej, uzyskał rangę organu najwyższego, uosabiającego Rzeczpospolitą i reprezentującego jej Majestat. Zasadą przyjętą wówczas, a obowiązującą w trakcie dwóch pierwszych bezkrólewi w latach 1572-1574 i 1574-1576, stwarzającą przesłankę określonego stanu w przyszłości, była fikcja działania sejmu w bezkrólewiu jedynie przez dwa stany, z pominięciem króla. Tym samym przyjmowano fikcję istnienia oraz funkcjonowania trzeciego stanu, którą to rolę wypełniać miała instytucja interreksa. Jej powołanie nastąpiło w czasie konwokacji, zwołanej na 6 stycznia 1573 r., na której podjęto dyskusję w sprawie ustanowienia instytucjonalnego organu, mającego uprawnienia do zarządzania czynnościami niezbędnymi dla skuteczności zakończenia bezkrólewia, stwarzając podstawę pod ustanowienie rzeczywistego przywództwa politycznego w tym okresie. Podczas konwokacji ujawnił się podział poglądów, dotyczących osoby interreksa. Z jednej strony podnoszono, że funkcję tę można było powierzyć marszałkowi koronnemu, jako najwyższemu urzędnikowi świeckiemu. Z drugiej strony wskazywano na możliwość powierzenia czynności zarządzających w okresie bezkrólewia, a zarazem poniekąd wypełniania funkcji głowy państwa, prymasowi Polski, którym był arcybiskup gnieźnieński, jako najwyższemu rangą w kościele katolickim senatorowi duchownemu, posiadającemu już wcześniej wyższą pozycję, z której wynikały liczne i stosowane prawno-ustrojowe zwyczaje, łącznie z prawem zastępowania króla w czasie jego nieobecności, jak też uznanym powszechnie prawem do koronowania króla.

W związku z tym, że uchwały konwokacji uznano za ważne, stworzyły one przesłankę do przyjęcia zjazdu konwokacyjnego za stały element postępowania w okresie bezkrólewia, uznając tę formę zjazdu za osobny sejm konwokacyjny. Na tej samej zasadzie uznano przywództwo prymasa w okresie bezkrólewia. Nie przewidywała tego uchwała zjazdu, ale konsensus przyjęty publicznie w tej kwestii. Prymasowi, jako interreksowi, przyznano w ten sposób przede wszystkim prawo oznajmienia swoim uniwersałem śmierci królewskiej, co oznaczało początek bezkrólewia, zwoływania sejmu po śmierci króla oraz pozostałych sejmików i sejmów okresu bezkrólewia, a więc jedno z kluczowych uprawnień władzy monarszej, rozstrzygających o zdolności Rzeczypospolitej do funkcjonowania w tym okresie. Ponadto interreksowi przyznano - co miało jednak wprawdzie znaczenie deklaratywne - chociaż również nieodzowne dla prawidłowości wyboru nowego króla prawo nominowania, a dalej koronowania nowo wybranego władcy, mające już bardziej konstytutywny charakter.

Rozstrzygające znaczenie dla ustrojowej pozycji interreksa, którym był arcybiskup gnieźnieński, miała praktyka. Rozwiązania organizacyjne z okresu pierwszego bezkrólewia stały się wzorcami postępowania w następnych przypadkach, utrwalając się jako zasada ustrojowa. Uznanie interreksem prymasa Polski, którym był arcybiskup gnieźnieński, oznaczało uznanie kościelnego czynnika ustrojowego, właściwego dla Korony Polskiej, za obowiązujący w Rzeczypospolitej. Przyjęto, że z uprawnień królewskich, nieokreślonych prawnie, ale uznanych w drodze tradycji za prerogatywy monarsze - miał interrex, pełniąc funkcję szczególnego organu, przejąć wraz z senatem wykonywanie obowiązków związanych z bieżącą polityką państwa, a przede wszystkim wykorzystywać prawo zwoływania wszelkich zjazdów, a w szczególności tak istotnych dla ustalenia porządku przebiegu bezkrólewia sejmików przedkonwokacyjnych i sejmów konwokacyjnych, ale także stanowiące ich konsekwencję, wszystkie pozostałe zjazdy określone porządkiem ustrojowym, czyli przedelekcyjne, przedkoronacyjne oraz odpowiednie dla nich sejmy elekcyjny i koronacyjny. W tym kontekście interrex miał prawo do zabierania głosu i łagodzenia sporów. Podobnie, interrex, stanowiąc ośrodek koordynujący w pewnym sensie przebieg bezkrólewia, zbierając w swoim otoczeniu informacje, oddziaływał na funkcjonowanie pozostałych części systemu państwowego Rzeczypospolitej tego okresu, obejmującego wszelkie inne formy działania, zwłaszcza reprezentacyjne, dyplomację, czyli kontakty zewnętrzne. Miał tym samym wpływ na wiele spraw, podejmował decyzje zarządzające i porządkowe, ale jest oczywiste, że nie uzyskał on pełni uprawnień władzy królewskiej, dotąd nie uregulowanych prawnie, które w drodze praktyki, ale też przyjętych na jej podstawie zwyczajów, przejęte zostały w częściach przez inne organy i instytucje Rzeczypospolitej, czy też kręgi decyzyjne, działające w bezkrólewiu.

Spośród wszystkich 25 prymasów Rzeczypospolitej do 1795 r., interreksami zostało jedynie 10, chociaż bezkrólewi było 11. Pierwszym z interreksów był Jakub Uchański (1573). Występował on także jako interrex w bezkrólewiu 1574-1576. Stanisław Karnkowski działał w 1587 r. W 1632 r. interreksem był prymas Stanisław Wężyk, zaś w 1648 r. prymas Maciej Łubieński. Z kolei po abdykacji króla Jana Kazimierza (1668), interreksem był prymas Mikołaj Prażmowski. W czasie bezkrólewia po zmarłym królu Michale (1674), będący interreksem prymas Kazimierz Florian Czartoryski zmarł podczas pełnienia obowiązków. Na funkcji interreksa zastąpił go biskup krakowski, Andrzej Trzebicki. W czasie elekcji 1696 r. interreksem był prymas Michał Radziejowski. W bezkrólewiu 1704 r., po wymuszonej abdykacji Augusta II, prymasa M. Radziejowskiego w ogóle jako interreksa pominięto, a pod dyktando szwedzkiego króla Karola XII zastąpił go biskup poznański Mikołaj Święcicki, ogłaszając królem Stanisława Leszczyńskiego. W 1733 r. interreksem został prymas Teodor Potocki, patronujący wyborowi Augusta III. W ostatnim bezkrólewiu, kiedy wybrano ostatniego króla, Stanisława Augusta Poniatowskiego, a tym samym ostatnim interreksem, był prymas Władysław Łubieński.

Zobacz: A. Sucheni-Grabowska, Sejm w latach 1540-1587, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 114-216; T. Wierzbowski, Jakób Uchański, arcybiskup gnieźnieński (1502-1581), Warszawa 1895;T. Piliński, Bezkrólewie po Zygmuncie Auguście i elekcya króla Henryka przez Tadeusza Pilińskiego, Kraków 1872; S. Gruszecki, Walka o władzę w Rzeczypospolitej Polskiej po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów (1572-1573), Warszawa 1969; S. Płaza, Próby reform ustrojowych w czasie pierwszego bezkrólewia [1572-1574], Kraków 1969; E. Dubas-Urwanowicz, Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zygmunta Augusta, Białystok 1998; J. Dzięgielewski, Sejmy elekcyjne. Elektorzy. Elekcje 1573-1674, Pułtusk 2003; D. Makiłła, Artykuły henrykowskie (1573-1576). Geneza-Obowiązywanie-Stosowanie. Studium historyczno-prawne, Warszawa 2012; A. Sucheni-Grabowska, Prymasi XVI stulecia w polskim systemie parlamentarnym, w: Prymasi i prymasostwo w dziejach państwa i narodu polskiego, red. W. J. Wysocki, Warszawa 2002, s. 16-38; S. Grodziski, Stanowisko interrexa w polskiej tradycji dziejowej, w: Leges sapere. Studia i prace dedykowane profesorowi Januszowi Sondlowi w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, pod red. W. Uruszczaka, P. Święcickiej, A. Kremera, Kraków 2008; J. Dzięgielewski, Prymasi w roli interreksów, w: Prymasi i prymasostwo w dziejach państwa i narodu polskiego, red. W. J. Wysocki, Warszawa 2002, s. 39-50; M. Niemyjski, Kontrowersje wokół prymasa Jakuba Uchańskiego jako interrexa, w: Nad społeczeństwem staropolskim, t. 1. Kultura-Instytucje-Gospodarka w XVI-XVIII stuleciu, pod red. K. Łopateckiego i Wojciecha Waczaka, Białystok 2007, s. 35-50.