Sejmy prowincjonalne

Sejmy prowincjonalne, zwane niekiedy generalnymi (conventiones generales), powstały na przełomie XIV i XV w. Rozwinęły się one za panowania króla Władysława Jagiełły, zwłaszcza w latach dwudziestych. Król, który w późnym wieku doczekał się dwóch synów, zaczął czynić zabiegi o zapewnienie im praw do tronu, odwołując się do zgromadzeń terytorialnych, sejmików ziemskich, ale także sejmów całych prowincji, niezależnie od sejmów walnych. Organizowane były one jako zgromadzenia szlachty stanowiącej wspólnotę szlachecką (communitas nobilium), określających ogół szlachecki, czyli wszystkich tych, którzy posiadali ziemię na prawie rycerskim w prowincji obejmującej kilka ziem. W Koronie Polskiej wyróżniane były zasadniczo dwie prowincje: wielkopolska i małopolska. Do pierwszej zaliczały się wówczas województwa poznańskie, kaliskie, mające wspólny sejmik w Środzie, sieradzkie, łęczyckie, a także województwa kujawskie: brzeskokujawskie i inowrocławskie (odbywające wspólny sejmik w Brześciu Kujawskim), ziemia dobrzyńska, a z czasem włączane do Korony ziemie mazowieckie: województwo rawskie (od 1476 r.), w skład którego wchodziły ziemie rawska, gostyńska i sochaczewska, oraz województwo płockie (od 1495 r.). Szlachta prowincji wielkopolskiej zbierać się miała w Kole. Do drugiej prowincji, małopolskiej, zaliczano sejmiki krakowski, sandomierski, lubelski oraz sejmiki ziem ruskich. Sejm prowincjonalny małopolski zbierać się miał w Korczynie. Określał ten podział statut króla Kazimierza Jagiellończyka wydany na sejmie walnym w Piotrkowie w 1456 r.

Zwoływanie sejmów prowincjonalnych było dla króla wygodniejsze. Pozwalało ono bowiem królowi przybyć osobiście na jedno zgromadzenie w prowincji, na które przybywała szlachta z kilku ziem w znacznej liczbie, umożliwiając uzyskanie przewagi nad lokalnymi dygnitarzami, wchodzącymi w skład rady królestwa i znajdującymi się często z królem w konflikcie. Jedynie w przypadku, kiedy król nie mógł przybyć osobiście, interesy monarsze reprezentowali „panowie rada”. Sejmy prowincjonalne uzyskały duże znaczenie, zwłaszcza po 1454 r. Kontaktowały się one nieraz celem uzgodnienia swojego stanowiska wobec monarchy. Szczególnie często czyniły to sejmy w sprawach podatkowych, ale także z czasem w sprawach zarządzania królewszczyznami (alienacje tych dóbr, zastawy, dzierżawy), ceł czy ceny soli, które wydobycie stanowiło regale monarsze. Dokonywały tego sejmy prowincjonalne przez wysyłanie do siebie własnych reprezentantów, co tym samym przyczyniało się do powstania początków systemu reprezentacji, opartego na działaniu pełnomocników. Ponadto sejmy prowincjonalne spełniały ważne funkcje sądowe, które sprawował król, jako najwyższy sędzia, względnie podczas jego nieobecności grono lokalnych dygnitarzy. Tym samym wyroki, które zapadały na sejmach prowincjonalnych, obejmujących przedstawicieli większej liczby ziem, miały większą wagę. Istotną rolę w działalności sejmów prowincjonalnych odgrywać zaczęło również ustawodawstwo, zwłaszcza gdy dotyczyło ono praw stanowych, na które należało wyrazić każdorazowo zgodę. Nieustalone w pełni kompetencje sejmów prowincjonalnych i walnych pozwalały władcy jeszcze w drugiej połowie XV w. na dokonywanie alternatywnego wyboru między nimi. Dokonanie ustaleń z jedną prowincją mogło stanowić dla króla argument w rozmowach z drugą prowincją w celu osiągnięcia swoich żądań. Po wzmocnieniu pozycji przez sejmiki, co nastąpiło po wydaniu przywilejów z 1454 r. pojawiła się u szlachty tendencja do wysyłania na sejmy, także prowincjonalne, bardziej swoich przedstawicieli wybranych na sejmikach, aniżeli przybywać bezpośrednio tłumnie na sejmy prowincjonalne, co zaczęło przekształcać się pod koniec XV w. w zasadę. Przyczyniło się to do odnowienia znaczenia sejmów walnych, których funkcjonowanie już na przełomie XV i XVI w. oparte zostało na reprezentacji, odsuwając w cień rolę sejmów prowincjonalnych, jako zgromadzenia pośredniego miedzy sejmikami, wybierającymi posłów na sejm a samymi sejmami, które przekształciły się ostatecznie po 1505 r., przyjęciu konstytucji Nihil novi w centralny organ państwa.

Zobacz: M. Bobrzyński, Sejmy polskie za Olbrachta i Aleksandra. Szkice i studia historyczne, I, Kraków 1922; S. Kutrzeba, Sejm Walny Dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa 1923; S. Kutrzeba, Skład sejmu polskiego (1493-1793), „Przegląd Historyczny”, t. 2, 1905; A. Prochaska, Geneza i rozwój parlamentaryzmu za pierwszych Jagiellonów, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, Ser. II, t. 13, Kraków 1899, s. 1-184; J. Siemieński, Od sejmików do sejmu 1454 -1505 [w:] Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. l, Kraków 1938, s. 445-460; J. Bardach, Początki sejmu, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s  5-62; J. Bardach,  Sejm dawnej Rzeczypospolitej jako najwyższy organ reprezentacyjny, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 35, 1983, z. 1, s. 135-147; S. Roman, Konflikt prawno-polityczny 1425-1430 r. a przywilej brzeski, „Czasopismo Prawno-Historyczne”,  t. 14, 1962, z. 2, s. 63-92.