Król jako stan sejmujący

Król był w Rzeczypospolitej dzierżycielem władzy najwyższej. Uznawany był jednocześnie, obok senatu i izby poselskiej, za osobny stan sejmujący, stanowiąc część składową sejmu. Początkowo jednak, kiedy w XV w. władza królewska zdecydowanie się umocniła, skupiła ona w sobie znaczną część suwerenności państwa. Król korzystał z rozwoju instytucji reprezentacji stanowej, sejmów i sejmików, kształtujących się w XV w. W pierwszej połowie XVI w. za panowania króla Zygmunta I, który dążąc do wzmocnienia władzy zrezygnował w swoich działaniach politycznych z poparcia szlachty, stawiając na związki z możnowładczym senatem, nastąpiło wykształcenie się programu politycznego szlachty, zmierzającego do ograniczenia władzy królewskiej. Istotą tego programu był pogląd o suwerenności prawa w państwie, któremu miał podlegać także król, natomiast miejscem, w którym następowała prezentacja tego programu była izba poselska sejmu.

Zwoływanie jednak sejmu było prerogatywą królewską. Wprawdzie ze względów najczęściej finansowych król często odwoływał się do sejmu, który od 1505 r. uznawany był za najwyższy organ władzy państwowej, upoważniony do stanowienia prawa, król długi czas zachowywał w pierwszej połowie XVI w. odrębną pozycję wobec sejmu, stojąc niejako ponad nim. Konstytucja radomska z 1505 r., znana pod nazwą Nihil novi, nie eliminowała jednak króla z procesu ustawodawczego. Nie wprowadzała przede wszystkim pełni władzy ustawodawczej sejmu. Król natomiast zachował wiele uprawnień ustawodawczych, wykraczających poza dziedziny normowane przez tzw. prawo pospolite (iuscommune) lub w zakresie prawa nowego. Królowi przysługiwało w praktyce prawo inicjatywy ustawodawczej. Do umocnienia pozycji króla, która nie była wówczas w pełni prawnie określona, doszło dodatkowo za rządów ostatniego Jagiellona, króla Zygmunta Augusta, który wszedł w sojusz ze szlachtą, a jednocześnie wykorzystując swoją prerogatywę w zakresie rozdawnictwa urzędów, starostw i biskupstw, umocnił jeszcze bardziej swoją władzę, zachowując przewagę szczególnie w zakresie sankcji uchwał sejmowych, ale także ich moderowania oraz najwyższej interpretacji. Konstytucje sejmowe ogłaszano w imieniu króla, zaznaczając jedynie, że są wydane  poza zgodą sejmu.

Sytuacja zmieniła się jednak z chwilą wygaśnięcia na tronie Rzeczypospolitej rodu Jagiellonów oraz wprowadzenia elekcji viritim jako sposobu wyboru monarchy. Zasadę tę określono w Artykułach henrykowskich (1573), w których określono jednocześnie kompetencje poszczególnych części składowych ustroju, króla, sejmu oraz rady królestwa, ustalając ich kompetencje oraz ustrojowe zależności między nimi. Utworzono także organ do współdziałania sejmu z królem, którym była rada senatorów rezydentów. W ten sposób ustalono wyraźnie, że król stał się jedną z części składowychsejmu. Pozycja króla zmieniła się w takiej sytuacji ze stojącej ponad sejmem na stanowiącą jego część. Bez jednak obecności króla sejm nie mógł w zwykłym czasie obradować(wyjątkiem był okres bezkrólewia, kiedy Sejm stawał się jedynym organem najwyższym Rzeczypospolitej). Sejm był trójstanowy, brak króla jako stanu wykluczał możliwość jego otwarcia. Był więc król czynnikiem nieodzownym dla ważności sejmu. Jako stan sejmowy król zachowywał szereg prerogatyw. Król zwoływał sejm uniwersałem, najczęściej w miarę potrzeb, i w miejscach, które uznał za wygodne (z reguły były to Piotrków, Rado, Lublin, Kraków, a od drugiej połowy XVI w. w zasadzie Warszawa, a czasami Grodno). Z reguły powodem zwołania sejmu były sprawy podatkowe, jak teżkwestie bezpieczeństwa państwa. Do króla również należało określenie przedmiotu obrad, co następowało w legacjach wysyłanych do sejmików.

Od przyjęcia w 1573 r. Artykułów henrykowskich nałożono na króla obowiązek zwoływania sejmu nie dalej niż raz na dwa lata. Potrzeby państwa powodowały jednak ich częstsze zwoływanie.Król mógł przesuwać już ustalony termin sejmu, a nawet w pewnych okolicznościach, już po przybyciu posłów i obiorze marszałka, król mógł sejm rozwiązać, złożyć nowe sejmiki, na które należało wysłać nowe instrukcje i wybrać nowych posłów.Wpływ na zebranie się sejmu, swobodne ustalanie terminu zebrania się sejmu zwyczajnego i miejsca obrad, a także sejmów nadzwyczajnych, pozostało po stronie króla także później. Utracił natomiast król prawo decydowania o zakończeniu obrad sejmu. Ograniczał króla w działaniach w sejmie regulamin. Zachował jednak król wpływ na obsadę stanowiska marszałka, chociaż ograniczony był ceremoniałem sejmowym, ale zachował wpływ na treść obrad. W Sejmie Rzeczypospolitej król musiał w czasie obrad rozliczyć się z podległych mu spraw, tak aby sejm mógł  zapewnić sobie kontrolę nad polityką króla przez następne lata. Pomimo licznych utrudnień czynionych przez izby poselskie, nawet w XVII i XVIII w. zachowywał król również ciągle wpływ na  przebieg obrad, a zwłaszcza na uchwalanie ustaw.Królowi przysługiwało prawo sprzeciwu wobec uchwalanych ustaw. W sejmie Rzeczypospolitej warunkiem ważności uchwał była zgoda wszystkich  stanów. Uprawnienia króla wyrażała także formuła promulgacji ustaw sejmowych. Przekonanie o prawie króla do sprzeciwienia się uchwalonej przez izby konstytucji było dosyć powszechne w szerokich kręgach szlacheckich.W senacie natomiast zbędna była jednomyślność, albowiem senatorowie kolejno wypowiadali swoje głosy, czyi wota, które król, ważąc głosy opiniował w postaci konkluzji, którą z reguły za króla wypowiadał kanclerz, chociaż zdarzało się to także monarsze.

W długim procesie kształtowania się różnych organów władzy, wskutek rozmaitych przesunięć politycznych będących wynikiem zmagań o wpływy polityczne w Rzeczypospolitej począwszy od drugiej połowy XVII w., kompetencje króla zaczęły roztapiać się w prerogatywach sejmu, w uprawnieniach rad senatorskich i poszczególnych ministrów, przechodziły na rzecz sejmików bądź innych organów państwowych. Następowało to zarówno w drodze działalności ustawodawczej sejmu, jak i praktyki.Ponadto począwszy jednak od drugiej  połowy XVII w. funkcjonowanie sejmu zostało zakłócone jego zrywaniem, niedochodzeniem do skutku, co wyraźnie zakłócało jego rolę jako stanu sejmującego.

Zmiana w pozycji króla w sejmie nastąpiła wraz z konstytucją 3 maja 1791 r.  Władza Rzeczypospolitej złożona została na dwuizbowym Sejmie, który nie miał już charakteru stanowego. Zmieniona została przede wszystkim pozycja króla w ustawodawstwie, który utraciwszy prawo sankcji ustaw przestał pełnić rolę trzeciego stanu sejmującego. Król miał zwoływać sejmy, jeśli jednak nie rozpisał wyborów i nie dokonał zwołana sejmu  w oznaczonym terminie, sejm mógł się zebrać także z mocy samego prawa. Podobnie w przypadku, gdyby król nie zwołał sejmu na sesję nadzwyczajną, sejm mógł się zebrać na zarządzenie marszałka. Król pozostawał obecny w senacie, w którym przysługiwał mu jeden głos, a jedynie w razie równości miał dwa głosy. Wprowadzono także dziedziczność tronu i zwolniono króla od odpowiedzialności politycznej za sprawowanie rządów.

 Zobacz:  S. Kutrzeba, Sejm Walny dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1921; J. Bardach, Początki sejmu, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s  5-62; W. Uruszczak, Sejm walny w epoce Złotego Wieku [1493-1569] w: Społeczeństwo obywatelskie i jego reprezentacja [1493-1993], red. J. Bardach, przy współ. W. Rudnik, Warszawa 1995, s. 48-61; W. Uruszczak, Sejm walny koronny w latach 1506-1540, Warszawa 1980; W. Uruszczak, Sejm w latach 1506-1540, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 63-113; A. Sucheni-Grabowska, Sejm w latach 1540-1587, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 114-216; K. Grzybowski, Teoria reprezentacji w Polsce epoki Odrodzenia, Warszawa 1959; W. Czapliński, Sejm w latach 1587-1696,  w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 217-299; E. Opaliński, Sejm srebrnego wieku 1587-1652. Między głosowaniem większościowym a liberum veto, Warszawa 2001; I. Malec-Lewandowska, Sejm walny koronny Rzeczypospolitej i jego dorobek ustawodawczy. 1587-1632, Kraków 2009; H. Olszewski, Sejm Rzeczypospolitej epoki oligarchii (1652-1763). Prawo-praktyka-teoria-programy, Poznań 1966;  S. Ochmann-Staniszewska, Z. Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo-doktryna-praktyka, T. 1-2, Wrocław 2000; J. Michalski, Sejm w czasach saskich, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 300-349..