Izba poselska

Izba poselska była częścią składową dawnego Sejmu Polskiego, stanowiącą uosobienie jednego ze stanów sejmujących. Genezy jej wyodrębnienia w sejmie jako jego członu można doszukiwać się w sejmach zwoływanych w ciągu panowania króla Kazimierza Jagiellończyka. Najwcześniejsze informacje o powstaniu osobnej izby datowane są na 1468 r., kiedy król Kazimierz Jagiellończyk nakazał wybranie sejmikom prowincjonalnym, wielkopolskiemu w Kole i małopolskiemu w Wiślicy,  po dwóch posłów szlacheckich na sejmikach powiatowych w całym Królestwie, którzy następnie mieli przybyć do Piotrkowa, aby wziąć udział w sejmie walnym, co nastąpiło 9 października 1468 r. W ten sposób praktyka obradowania w sejmie z udziałem posłów wybranych na sejmikach, tworzących oddzielną izbę - a nie przez udział w sejmie jedynie delegacji sejmików generalnych prowincjonalnych, czy też przez udział osobisty każdego z ogółu szlachty - utrwaliła się na kolejnych sejmach za panowania króla Kazimierza, które odbywały się praktyczne każdego roku, nabierając charakteru stałej zasady w organizacji sejmu. Funkcjonowanie posłów wybranych na sejmikach w obradach sejmowych było wyrazem upowszechnienia się zasady reprezentacji, która przeważyła nad zasadą bezpośredniego udziału osób uprawnionych w zgromadzeniach. Udział posłów ziemskich w obradach sejmu nabrał charakteru koniecznego w istnieniu sejmu walnego. W pierwszej połowie XVI w. reprezentację szlachty w sejmie, tworzącą izbę poselską, stanowiły przedstawicielstwa poszczególnych województw i ziem, wybierane na sejmikach. Przedstawicielstwo danego terytorium nie reprezentowało ogółu stanu szlacheckiego, ale wspólnotę miejscowej szlachty, zwaną wówczas communitas terrae. Zasadą było odrębne  występowanie w tamtym czasie przedstawicielstw poszczególnych prowincji. Na sejmach zwoływanych w latach trzydziestych XVI odrębność ta jednak zanikła. Izba poselska zaczęła występować jako całość, która złożona była z przedstawicielstw samoistnych poszczególnych województw i ziem, ale działających już jednolicie. Początkowo jeszcze w pierwszej połowie XVI w. senatorowie dokonywali zwyczajowo wyboru połowy posłów z danego województwa czy ziemi, a połowę wybierała szlachta. Zwyczaj ten uchylono formalnie w 1537 r., chociaż zdarzało się także później wybierać szlachcie na sejmikach jako posłów przedstawicieli magnaterii.  Liczba posłów w sejmie w tamtym okresie była zmienna, zależna od dawnych zwyczajów. Starając się uporządkować tę sytuację, król Zygmunt August próbował ograniczyć liczbę posłów, wynosząca średnio 93, wydając w tym celu w 1552 r. ordynację, w której uwzględniając dawne zwyczaje, ustalił liczbę posłów w sejmie na 59. Pozostawiając liczniejsze reprezentacje w województwach krakowskim, poznańskim, sandomierskim i kaliskim (po 6), król zmniejszył ich liczbę w pozostałych w województwach (średnio do 2), z wyjątkiem mazowieckiego (7), ruskiego (5) i sieradzkiego z ziemią wieluńską (4). Ordynacja królewska poddana została krytyce. W zasadzie nie doszło do większych ograniczeń w liczbie posłów. Zmiana nastąpiła w raz unią z Wielkim Księstwem Litewskim (1569 r.), kiedy powstał wspólny sejm Rzeczypospolitej, do którego włączono  posłów z ziem litewskich. Ich liczba wynosiła   po 2 posłów z każdego sejmiku oraz 2 posłów miasta Wilna (ogółem 44). Wskutek jednakże inkorporacji do Korony województw podlaskiego, wołyńskiego, bracławskiego, kijowskiego, do izby poselskiej włączono około 20 posłów, pochodzących z tych województw. Podobnie, w wyniku zespolenia Prus Królewskich z Koroną, do składu izby poselskiej włączono posłów z tej prowincji (10). W ten sposób na sejmach po 1569 r. gromadziło się 93 posłów z dawnej Korony, 20 z Podlasia, Wołynia i Ukrainy, 10 z Prus Królewskich oraz 44  z Wielkiego Księstwa Litewskiego, czyli łącznie 167 posłów z wszystkich województw i ziem Rzeczypospolitej. W związku z tym, że zdarzało się wybieranie większej liczby posłów, zwłaszcza gdy doszło do rozbicia sejmiku przedsejmowego na dwa koła (rozdwojenie), z których każde wybrało swoich reprezentantów, dochodziło do pojawienia się na sejmach dwóch kompletów posłów. W przypadku zakwestionowania wyboru poszczególnych posłów stosowano  rugi, czyli sprawdzanie prawomocności mandatów poselskich. Dokonywała tego izba, do której należało uznanie ważności wyboru. Osoby, którym odmówiono ważności wyboru i prawa do reprezentowania, usuwano (rugowano) z izby. Na podobnej zasadzie odmawiano prawa reprezentowania i usuwano z izby, osoby pełniące inne funkcje, jak np. deputatów do Trybunału, względnie nie mających praw, jak banici czy infamisi. Kolejność zasiadania posłów w izbie poselskiej ustalono w akcie unii z 1569 r. w sposób właściwy dla rady królestwa (senatu), wprowadzając system przeplatania posłów koronnych z nowo zaliczonymi do składu sejmu. Posłów wybierano na sejmikach przedsejmowych, na których przygotowywano posłom odpowiednie instrukcje. Pobyt na sejmie związany był z koniecznością poniesienia znacznych wydatków. Z tego powodu posłom przysługiwały diety, które początkowo wypłacał skarb państwa, ale od początku XVII w. przejął ten obowiązek skarb wojewódzki. Pracami izby poselskiej kierował marszałek izby poselskiej, którego wyboru zaczęto dokonywać w pierwszym dniu posiedzenia sejmu, po mszy odbytej na jego rozpoczęcie. Wyborem marszałka nowej izby poselskiej kierował marszałek poprzedniego sejmu tzw. „marszałek starej laski” albo najstarszy poseł. Przy wyborze marszałka izby stosowano zasadę alternaty, czyli wyboru zamiennego kolejno z Wielkopolski, Małopolski, a w końcu Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Izba poselska zbierała się w sejmie po nabożeństwie rozpoczynającym sejm, w którym uczestniczyli król, senatorowie oraz posłowie. Pod przewodnictwem najstarszego posła (stara laska, to samo województwo) dokonywano wyboru marszałka oraz przeprowadzano rugi poselskie. Następnie udawano się do króla w senacie, gdzie następowało witanie poselskie. W imieniu króla odpowiadał kanclerz, po czym posłowie przystępowali do całowania ręki królewskiej. W ten sposób izba poselska łączyła się z senatem na wspólnych obradach. Na początek wysłuchiwano propozycji od tronu, które przedstawiał kanclerz, odprawiano posłów cudzoziemskich, słuchano rachunków z działalności podskarbiego. Następnie wysłuchiwano wotów senatorskich, wypowiadanych kolejno przez senatorów. Izba poselska rozłączała się z senatem po wotach senatorskich, rozpoczynając właściwe obrady. Przedmiotem debaty w izbie poselskiej były projekty wniesione przez króla. Wysuwano jednak także własne postulaty oraz przedstawiano skargi. Każdy z posłów mógł wnieść własne wnioski, składając je do marszałka, co nazywano wnoszeniem do laski marszałkowskiej (symbolu władzy marszałka). Decyzja jednak o poddaniu sprawy wniesionej przez posła pod obrady sejmu należała do króla. Podobnie było również z możliwością utajnienia obrad ze względu na wagę sprawy, co również zależne było od decyzji królewskiej. Podczas obrad izba poselska kontaktowała się stale z senatem przez swoich deputatów w celu informowania się o przebiegu obrad, co miało charakter konsultacji, którym w senacie przysłuchiwał się król, wpływając na ich przebieg, udzielając posłom odpowiedzi po zasięgnięciu  zdania senatu. Podczas obrad wspólnych z senatem podejmowano decyzje, w którym przyjmowano przygotowane projekty uchwał. Podjęcie uchwał sejmowych wymagało powszechnej zgody, jednomyślności. W związku  z tym, że wszystkie uchwały jednego sejmu stanowiły jedną całość, osiągnięcie jednomyślności był trudne, powodując, że w braku tej zgody na uchwalenie jednej z uchwał sejm rozchodził się bez ich przyjęcia. Po zakończeniu czynności związanych z przyjmowaniem uchwał marszałek poselski wraz z posłami przystępował do żegnania króla, kończącego się ucałowaniem reki królewskiej. W przypadku zakończenia sejmu powzięciem uchwał, udawano się do kościoła, w którym odprawiano uroczyste Te Deum laudamus.

Zobacz:  S. Kutrzeba, Sejm Walny dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1921; J. Bardach, Początki sejmu, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s  5-62; W. Uruszczak, Sejm walny w epoce Złotego Wieku [1493-1569] w: Społeczeństwo obywatelskie i jego reprezentacja [1493-1993], red. J. Bardach, przy współ. W. Rudnik, Warszawa 1995, s. 48-61; W. Uruszczak, Sejm walny koronny w latach 1506-1540, Warszawa 1980; W. Uruszczak, Sejm w latach 1506-1540, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 63-113; A. Sucheni-Grabowska, Sejm w latach 1540-1587, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 114-216; K. Grzybowski, Teoria reprezentacji w Polsce epoki Odrodzenia, Warszawa 1959; W. Czapliński, Sejm w latach 1587-1696,  w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 217-299; E. Opaliński, Sejm srebrnego wieku 1587-1652. Między głosowaniem większościowym a liberum veto, Warszawa 2001; I. Malec-Lewandowska, Sejm walny koronny Rzeczypospolitej i jego dorobek ustawodawczy. 1587-1632, Kraków 2009; H. Olszewski, Sejm Rzeczypospolitej epoki oligarchii (1652-1763). Prawo-praktyka-teoria-programy, Poznań 1966;  S. Ochmann-Staniszewska, Z. Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo-doktryna-praktyka, T. 1-2, Wrocław 2000; J. Michalski, Sejm w czasach saskich, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 300-349..