Elekcja viritim

Elekcja viritim była instytucją ustrojowoprawną polegająca na ustanowieniu zwierzchniej władzy królewskiej w drodze osobistego udziału przedstawicieli szlachty w dokonywanym wyborze.

Zasada elekcyjności znana i stosowana była w przeszłości wielokrotnie, stanowiąc jeszcze w czasach piastowskich, a następnie jagiellońskich, najczęstszy sposób ustanowienia władzy monarszej. Zastosowana została w przypadku króla Władysława Jagiełły, a następnie powtarzana była systematycznie w domu jagiellońskim w przypadku królów Władysława III (1434), Kazimierza Jagiellończyka (1445), Jana Olbrachta (1492), Aleksandra (1501), Zygmunta I (1506). W tym znaczeniu elekcje jagiellońskie wytworzyły pewną zasadę postępowania, pozwalającą na powszechny udział w nich także szlachty. W zależności od sytuacji udział ten następował w różnym zakresie, sprowadzając się najczęściej do przybycia na elekcję i przebywania w jej trakcie. Przynajmniej niektóre z tych elekcji poprzez właśnie możliwość wzięcia udziału w elekcji także przez szlachtę, czyniły te wybory elekcjami viritim, mimo że formalnie pojęcia tego w odniesieniu do tych elekcji, zwłaszcza w aktach prawnych, nie stosowano. Pogląd ten oparty był jednak na przekonaniu o możliwości istnienia zezwolenia na udział w elekcji oraz obecności w niej wszystkich przedstawicieli szlachty, bez względu na pochodzenie. Na tej bowiem zasadzie opierało w odniesieniu do elekcji stosowane w przywilejach pojęcie libera electio. Trudne było jednak w tamtych warunkach dokonanie rozgraniczenie między obecnością i wzniesieniem okrzyku na znak uznania elekta, a rzeczywistym obieraniem elekta przez wszystkich.

Do złamania zasady elekcji doszło z inicjatywy dworu, kiedy w październiku 1529 r. na sejmie w Piotrkowie doprowadzono do wyboru króla Zygmunta Augusta na następcę Zygmunta I przez wybranie syna królewskiego na drugiego króla, koronując go18 grudnia 1529 r. Wskutek burzy, jaka rozpętała się z powodu wymuszonej na poprzednim sejmie elekcji małoletniego syna królewskiego, król Zygmunt wydał dwie ustawy w 1530 i 1538 r., w których potwierdził elekcję jako instytucje prawnoustrojową, jak również określił zasady, na których miała być ona być przeprowadzona, zwłaszcza w zakresie przyznania szlachcie prawa udziału w elekcji. W ustawach podkreślono prawo do udziału w elekcji wszystkim uprawnionym, czyli tej części szlachty, która z tytułu posiadanej nieruchomości wypełniała obowiązki wojskowe oraz mogła zjawić się na polu elekcyjnym (unusquisque qui vellet). Elekcja jako instytucja ustrojowa utrwalona została ostatecznie konstytucją z 1550 r. wydaną już za panowania króla Zygmunta Augusta.

Problem elekcji, a w szczególności formy, warunków oraz sposobu jej przeprowadzenia podniesiony został ponownie w latach 1572-1573 podczas bezkrólewia po śmierci króla Zygmunta Augusta, która nastąpiła 7 lipca 1572 r. Zasadniczym jednak problemem, jaki wówczas postawiono było rozstrzygnięcie czy elekcja miała się odbyć przy znaczącym udziale senatorów, uznających się za główny czynnik rządzący w okresie bezkrólewia, czy też - uwzględniając dotychczasowe już ustawodawstwo, pochodzące w szczególności z czasów króla Zygmunta I, a przede wszystkim biorąc pod uwagę silną już z czasu ruchu egzekucyjnego pozycję szlachty – miałaby się ona odbyć w drodze udziału powszechnego i wolnego, czy też jednak reprezentacji. Na pomysłodawców idei elekcji w formie viritim wskazać można m.in. wojewodę sandomierskiego Piotra Zborowskiego, kasztelana lubelskiego, Stanisława Słupeckiego, wojewodę krakowskiego, Jana Firleja, nawiązujących w swoich wystąpieniach kilkakrotnie do praw, wynikających z przeszłości, które czyniły samą instytucję elekcji za podstawę ustanowienia władzy królewskiej, jak też do praw wywodzących się ze zwyczajów, w których odwoływano się do prawa powszechnego i wolnego udziału w elekcji, funkcjonujących na zasadzie pewnych precedensów. Podczas obrad sejmu konwokacyjnego, który miał miejsce 6-29 stycznia 1573 r. powołano komisję złożoną w części z senatorów, w części z przedstawicieli szlachty, na której czele stanął biskup kujawski Stanisław Karnkowski. Na konwokacji przyjęto formę elekcji viritim jako obowiązującą podczas wyboru monarchy, co stanowić miało odzwierciedlenie wpływu i znaczenia, jakie posiadała w ówczesnej sytuacji politycznej szlachta, starająca się tym rozstrzygnięciem zabezpieczyć swój udział w życiu politycznym. Przyjęto również koncepcję przeprowadzenia elekcji, w której zasadę powszechnego i równego udziału wszystkich uprawnionych uznano za prawo, a nie obowiązek. Określono jednocześnie sposób organizacji pola elekcyjnego, zgodnie z porządkiem pospolitego ruszenia, a więc z podziałem na jednostki terytorialne oraz z przydziałem do nich poszczególnych uczestników. Jednocześnie koncepcja przeprowadzenia elekcji miała być zgodna z zasadą reprezentacji, ujawniającą się w sposobie prezentacji wyników głosowań nad kandydaturami elektów w jednostkach terytorialnych, a następnie wyłonienie kandydatury, która z kolei miała być przedstawiona w jednostkach celem jej akceptacji.

W trakcie elekcji 1573 r. uznano ostatecznie, że wybór miał się dokonać przy udziale szlachty, sprowadzając się do osobistego uczestnictwa każdego z uprawnionych, podejmowania związanych z tym czynności, a przede wszystkim brania udziału w obiorze władcy. Wprowadzono zasadę, że każdy uczestnik biorący udział w elekcji był sobie równy, mógł swobodnie oddawać głos, jak również posiadał wolność wypowiadania się o kandydacie. Tym samym zasada osobistego udziału w elekcji stanowiła istotne rozwinięcie reguł, jakie obowiązywały podczas poprzednich elekcji, zwłaszcza w czasach Jagiellonów. Udział osobisty nie wykluczał przy tym możliwości występowania poszczególnych jednostek w ramach związków terytorialnych, którymi były województwa i ziemie, umożliwiając uczestniczenie w elekcji w sposób powszechny i wolny, z głosowaniem większościowym, a nie jedynie przez udział poszczególnych jednostek z osobna, bez względu na swoje terytorialne pochodzenie.

Przyjęcie elekcji viritim w praktyce elekcyjnej wpłynęło niewątpliwie na jej inkorporowanie, jako obowiązującej normy ustrojowej do uchwalonych w maju 1573 r. Artykułów henrykowskich, nadając jej prawnoustrojową gwarancję. W Artykułach henrykowskich nie ustalono jednakże sposobu przeprowadzenia elekcji. Przepis Artykułów konstytuował więc zdecydowanie samą instytucję elekcji jako zasadę wyboru monarchy, wykluczającą dziedziczenie z porządku ustrojowego państwa. Przepis Artykułów henrykowskich nie określał jednakże szczegółowo porządku przeprowadzenia wyboru monarchy, uznając, że pod sformułowaniem libera electio istnieje porządek już znany. Przyjęcie zasady uznania elekcji za źródło władzy monarszej oznaczało równocześnie zrzeczenie się przez każdego władcę praw do korzystania z tytułu dziedzica Królestwa, albowiem byłoby to sprzeczne z zasadą wyboru monarchy na tron polski.

Wprowadzenie do Artykułów henrykowskich przepisu, związanego z określeniem warunków oraz sposobu przeprowadzenia elekcji, oznaczało sformułowanie zasady ustrojowej, mającej stanowić jedną z głównych podstaw ustroju Rzeczypospolitej, w której zawarta została gwarancja prawa powszechnego i wolnego wyboru władcy przez każdego członka stanu szlacheckiego. Tym samym przepisowi temu nadano znaczenie normy bezwzględnie obowiązującej w stosunku do norm do tej pory zwyczajowych i dowolnie stosowanych, które częstokroć podlegały politycznym manipulacjom. Przepis dotyczący wolnej elekcji potwierdzony został również w przyjętych w 1768 r. prawach kardynalnych.

Zobacz: O. Balzer, Królestwo Polskie 1295 – 1370, t. 1-3,  Lwów 1919-1920; Adamus J., Geneza elekcyjności tronu polskiego, Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Wydz. II, R. XXX/II, Warszawa 1937; W. Semkowicz, Stanowisko publiczno-prawne Władysława Jagiełły w Polsce, Przegląd prawa i administracji, 1899; A. Prochaska, Geneza i rozwój parlamentaryzmu za pierwszych Jagiellonów, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, Ser. II, t. 13, Kraków 1899, s. 1-184; S. Roman, Konflikt prawno-polityczny 1425-1430 r. a przywilej brzeski, „Czasopismo Prawno-Historyczne”,  t. 14, 1962, z. 2, s. 63-92; A. Lewicki, Elekcja Kazimierza Jagiellończyka, Rozprawy Akademii Umiejętności, XX, 5;  K. Stadnicki, O tronie elekcyjnym domu Jagiellonów w Polsce, Kraków 1880; T. Silnicki, Prawo elekcyi królów w dobie jagiellońskiej, Lwów 1913;  F. Bostel, Elekcja Aleksandra Jagiellończyka (1501), „Przewodnik naukowy i literacki”, 1887, s. 295-306, 338-352, 435-444, 512-528 ; F. Papée, Aleksander Jagiellończyk, Kraków 1949, s. 44-51; L. Kolankowski, Elekcya Zygmunta I. Kilka uwag o elekcyi w Polsce za Jagiellonów, Przewodnik Naukowy i Literacki, rocznik XXXIV, Lwów 1906, s. 865-875; L. Finkel,  Elekcya Zygmunta I. Sprawy dynastyi Jagiellońskiej i unii polsko-litewskiej, Kraków 1910; O. Balzer, Modus eligendi regis z początku XVI wieku, w: Księga pamiątkowa ku uczczeniu 250-tej rocznicy założenia Uniwersytetu Lwowskiego  przez króla Jana Kazimierza r. 1661, t. 1, Lwów 1921, s. 3-21; W. Sobieski, Elekcja viritim, „Przewodnik naukowy i literacki”, R. 23, 1905, s. 539-560; J. Dzięgielewski,  Sejmy elekcyjne. Elektorzy. Elekcje 1573-1674, Pułtusk 2003; W. Uruszczak, Ustawy Zygmunta I z lat 1530 i 1538 w sprawie elekcji królewskiej, w: Prawo wczoraj i dziś. Studia dedykowane profesor Katarzynie Sójce-Zielińskiej, pod red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2000, s. 349-360; Sobieski W., Trybun ludu szlacheckiego, Warszawa 1978; C. Backvis, L’origine de la Diete .>>viritim<< pour l’election du roi en Pologne, Annuaire de l’Insitut de Philologie et d’Histoire Orientales et Slaves, XX, (1968-1972), Bruksela 1973, s. 45-128; C. Backvis, Wymóg jednomyślności a „wola ogółu”, Renesans i barok w Polsce. Studia o kulturze, Wybór i opracowanie Hanna Dziechcińska i Ewa J. Głębicka, Warszawa 1993, s. 282-300; P. Skwarczyński, Pierwsze trzy wolne elekcje viritim 1573-1578. [Zagadnienia wybrane], Teki Historyczne, t. 10, 1959, s. 119-154; S. Płaza, Próby reform ustrojowych w czasie pierwszego bezkrólewia [1572-1574], Kraków 1969; E. Dubas-Urwanowicz, Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zygmunta Augusta, Białystok 1998; D. Makiłła, Artykuły henrykowskie (1573-1576). Geneza-Obowiązywanie-Stosowanie. Studium historyczno-prawne, Warszawa 2012; Z. Radwański, Prawa kardynalne w Polsce. Studia nad historią prawa polskiego,  Poznań 1952.